W 2006 roku ukazała się książka zatytułowana Historia i kultura krajów biblijnych -Izrael, Grecja, Malta, Irak; Signa Temporis, Podkowa Leśna 2006. Obecnie można ją tylko czytać w bibliotece, lub kupić w antykwariatach, bądź na allegro: http://allegro.pl/historia-i-kultura-krajow-biblijnych-tom-i-9973-i7220410340.html

Jedna z części została poświęcona Grecji. Miałam przyjemność ją napisać – o historii, kulturze, położeniu geograficznym, wyjątkowym klimacie oraz o wątkach biblijnych umiejscowionych w Grecji.  Poniżej przedstawiam kilka wybranych fragmentów: z części dotyczącej geografii- rejon wyspiarski, z części historycznej – okres minojski, z części kulturowej – kultura hellenistyczna i z części biblijnej – Kreta – „Kreteńczycy zawsze kłamcy…”.

Rejon wyspiarski

Wyspy Jońskie mają górzysty krajobraz, klimat ciepły o bardzo obfitych opadach w zimie, bogatą roślinność utrzymującą przez cały rok kolor soczystej zieleni (tym różnią się od wysp Morza Egejskiego). Rozwinięta linia brzegowa, dostępne zatoki dogodne przystanie stwarzają bardzo korzystne warunki dla żeglarstwa. Archipelag Wysp Jońskich składa się z siedmiu[1] głównych wysp i rozrzuconych wokół nich wysepek. Kefalinia[2] (781 km kw.) największa z Wysp Jońskich, u stóp stromych klifów rozpościerają się kamieniste plaże i najbardziej błękitne morze w całej Grecji. Na niższych wzgórzach rosną gaje cytrusowe i oliwne oraz winorośl[3]. Kerkira (641 km kw.) inaczej Korfu pokryta jest polami uprawnymi, winnicami i gajami pomarańczowymi, nad którymi wznosi się masyw góry Pantokratos. Wyspa Kerkira z głównym ośrodkiem o tej samej nazwie stanowi największe centrum jachtingu morskiego w południowo – wschodniej Europie. Ponadto znajdują się na wysokim poziomie rozległe pola golfowe, pola do gry w krykieta, które przyciągają, szczególnie w sezonie zimowym, wielu turystów, z których najliczniejszą grupę stanowią Brytyjczycy. Zakinthos (402 km kw.) jest drugą pod względem popularności po Kerkirze wyspą. Południowo – wschodnie wybrzeże Zakinthos biegnie szerokim łukiem, nad rozległą zatoką Laganas, zamkniętą dwoma skalistymi przylądkami – Akr Marathia od południa i Akr Geraki od północy. Długa piaszczysta plaża zatoki Laganas jest jednym z kilku miejsc, gdzie składają jaja żółwie morskie karetta – gatunek zagrożony wyginięciem[4]. Kolejna wyspa to Lefkas (302 km kw.), której nazwa znaczy biała, w istocie nagie górskie zbocza w głębi wyspy mają odcień białawy jedynie ich wyższe partie porośnięte są nielicznie sosnami. Itaka (96 km kw) znana jest jako królestwo homerowego Odyseusza. Kithira (278 km kw.) jest skalistą jakby oderwaną od Peloponezu wyspą zamieszkaną tylko przez 3400 osób. Paksos (25 km kw.) jest najmniejszą z Wysp Jońskich, leży w pobliżu Kerkiry i jest popularnym celem jednodniowych wypadów. Na terenie wysp Morza Jońskiego występują częste trzęsienia ziemi. Uprawia się tu głównie winorośle, oliwki, drzewa cytrusowe. Ludność zajmuje się rybołówstwem. Przemysł spożywczy i turystyka głównie rozwija się na Kerkirze i Lefkas.

Wyspy Morza Egejskiego – to Cyklady i Sporady, swoje znaczenie zawdzięczają głównie turystyce morskiej i wysokim walorom przy­rodniczym, zwłaszcza licznym zatokom, piaszczystym plażom, orzeźwiającym wiatrom. Szczególną atrakcją jest czynny wulkan na wyspie Santoryn. Cechą charakterystyczną wysp jest ich oryginalne budownictwo o charakterze orientalnym (białe domy o płaskich dachach), wiatraki z naciągniętym na skrzydłach białym płót­nem, a także gościnność mieszkańców trudniących się głównie rybołówstwem. Cyklady rozrzucone w południowo – zachodniej części Morza Egejskiego w większości są małe i skaliste, niektóre na mapie oznaczone kropkami, ale największa Naksos (428 km kw.) jest rozległa i żyzna, druga pod względem wielkości jest Andros (380 km kw.), ale rzadko odwiedzana przez turystów. Natomiast Milos (151 km kw.) zawsze przyciągała zwiedzających. Kształtem wyspa przypomina rogal, od północy wrzyna się w nią głęboka, niemal całkowicie zamknięta, okrągła zatoka. Kea (131 km kw.) wyspa o jajowatym kształcie, z górzystym i lesistym wnętrzem mało przypomina pozostałe Cyklady. Mikonos ma wspaniałe piaszczyste plaże i pozostałości jednego z najsłynniejszych świętych okręgów klasycznej Grecji. W pobliżu znajduje się Delos wyspa poświęcona Apollinowi. Na wyspie Thira (Santoryn) jest czynny wulkan Kajmeni. Białe domy miasta Thiry, głównego miasta wyspy wznoszą się na szczycie urwiska nad krawędzią krateru. Na wyspie rosną krzewy, które mają ponad 200 lat, uprawia się je tak, by rosły tuż przy ziemi  i oparły się wiatrom, które są na tej wyspie szczególnie silne[5]. Sporady północne to archipelag wysp w północno – zachodniej części Morza Egejskiego, na północny – wschód od Eubei. Największa wyspa to Skiros (209 km kw.), oddalona znacznie od innych wysp zachowała grecki charakter i indywidualność[6]. Wyspę Skopelos (96 km kw.) porasta bujna roślinność, wnętrze wyspy pokrywają sady owocowe i orzechowe[7]. Na Alonisos (65 km kw.) utworzono w 1992 r. park morski[8]. Środek wyspy Skiathos (48 km kw.) jest dziki i porośnięty lasami, natomiast wschodnie wybrzeże to niekończące się rzędy willi, hoteli, restauracji i sklepów z pamiątkami.

Do grupy wysp Sporady południowe należą przede wszystkim Wyspy Dodekanezu[9]. Klimat Dodekanezu jest łagodniejszy niż na wyspach leżących pośrodku Morza Egejskiego. Wyspy omija porywisty meltemi, który czasem smaga Cyklady. Domy na wyspach są bardzo charakterystyczne. Wysokie dwu albo trzykondygnacyjne, na ogół z okiennicami i często z drewnianymi albo żeliwnymi balkonami, mają utrzymane w pastelowych barwach fasady ozdobione klasycystycznymi sztukateriami. Większość z tyłu ma ogród, gdzie rośnie winorośl, pelargonie, a często także banany i palmy. Do najbardziej atrakcyjnych pod względem turystycznym należą Rodos, Kos, Patmos.

Rodos jest największą i najważniejszą z wysp Dodekanezu, ma kilka najlepszych w Grecji plaż oraz fascynujące i świetnie utrzymane średniowieczne miasto. W 1998 r. miasto Rodos zostało wpisane na listę obiektów Światowego Dziedzictwa Kultury. Liczba mieszkańców na Rodos to 100 000. Wybrzeże północne jest dobrze rozwinięte turystycznie – jedna miejscowość przechodzi w drugą, tworząc długi rząd hoteli, tawern i sklepów z pamiątkami. Kos jest drugą po Rodos największą i najchętniej odwiedzaną przez turystów wyspą Dodekanezu. Są tu piękne sady, gaje oliwne i rozległe winnice. Miasto Kos[10] łączy w sobie starą kulturę ze współczesną. Patmos jest wysepką skalistą. Na wyspie tej przebywał apostoł Jan i tu dostąpił objawienia, którego opis znajduje się w biblijnej księdze; Apokalipsie[11].

Do grupy wysp północno-wschodniej części Morza Egejskiego należą Chios, Lesbos, Samos, Limnos, Thasos, Samotraka. Chios turyści rzadko odwiedzają. Wyspa znana jest z mastyksu[12] używanego w gumach do żucia, a nawet w likierach. Na Chios jest wiele gajów cytrynowych i pomarańczowych. Lesbos[13] jest największą z północno – wschodnich Wysp Egejskich. Wielkość wyspy sprzyja jej zróżnicowaniu: portowa stolica Mitilini, tętni życiem, górskie wioski są ciche i spokojne, a wokół Skala Kolonis znajdują się tu znakomite punkty do obserwacji ptaków. W Samos na wzgórzach rosną lasy piniowe, w dolinach winnice i gaje oliwne. Limnos jest wyspą prawie przeciętą na pół przez Zatokę Mudros. Tworząc jeden z największych i najpiękniejszych naturalnych portów Morza Śródziemnego. Port ten położony jest w odległości zaledwie 60 km od Dardaneli i wybrzeża tureckiego[14]. Jest też jedną z najbogatszych wysp pod względem rolniczym. Wiele winnic znajduje się w zachodniej wulkanicznej części wyspy[15]. Thasos oferuje turystom lasy, góry, plaże i starożytne zabytki.

Samotrakę zamieszkuje ok. 3 000 mieszkańców. Wyspa jest górzysta. Ludność zajmuje się hodowlą owiec i kóz, uprawą zbóż, oliwek, winorośli. Rozwinięte jest rybołówstwo i połów gąbek. Znajdują się tu gorące źródła mineralne. Ma bogatą historię sięgającą ok. 1200 lat p.n.e.[16].

Kreta jest największą wyspą grecką ma ponad 200 km długości z zachodu na wschód. Korzystne warunki klimatyczne dzięki temu jest ponad półroczny sezon kąpielowy. Silnie rozwinięta linia brzegowa, dobra dostępność wybrzeży, stwarzają doskonałe warunki do uprawiania sportów wodnych, zwłaszcza na północnym wybrzeżu wyspy. Dodatkowym elementem atrakcyjności jest górzystość wyspy, wąwozy krasowe, jaskinie itp. Największym miastem i portem Krety jest Iraklion (staroż. Heraklejon). Był to prawdopodobnie port minojskiego Knossos. Inne ośrodki administracyjne i miasta portowe Krety to: Chania (Kanea), Rethimnon, Ajos Nikolaos – wszystkie na wybrzeżu północnym. Natomiast dzikie wybrzeże południowe, jako trudniej dostępne, rozwija się wolniej. Rolnictwo kształtuje wyspę już od 6000 lat p.n.e. W tym rejonie od najdawniejszych czasów uprawia się owoce i warzywa. Najważniejszym rejonem rolniczym jest położona na Krecie na południu równina Messara. Otoczona jest wzniesieniami gór Idi i gór Asterusja. Uprawia się na tej równinie przede wszystkim pomidory i ogórki, jak również banany, kiwi, ananasy. Od dolin aż po średnie wysokości krajobraz zdominowany jest przez gaje oliwne. Również od niepamiętnych czasów na wyspie uprawiano winną latorośl. Handel winem rozwinął się na dużą skalę za panowania Rzymian w 67 r. p.n.e. Kreteńskie winogrona znajdują jeszcze jedno zastosowanie (oprócz produkcji rodzynek) z wytłoczyn produkuje się wódkę o nazwie tsikoudia. Najczęściej odwiedzanym miejscem na Krecie jest stolica wyspy ze słynnymi ruinami pałacu w Knossos. Na drugim miejscu pod względem popularności jest Wąwóz Samaria najsłynniejszy wąwóz Europy, ciągnie się 18 km i tym samym jest najdłuższym kanionem w naszym kontynencie. Jego głębokość sięga 600 m., a w najwęższym miejscu w tak zwanej Żelaznej Bramie ma zaledwie 3-4 m szerokości. Na wysokości 800 m w samym środku masywu Dikte leży kolisty płaskowyż Lassithi. Ziemie uprawiano tu już w neolicie. Żyzność zawdzięcza ona masom wód gromadzonym się w podziemnych grotach wapiennych podczas corocznego topnienia śniegów. Równina Lassithi znana jest z powodu niezliczonych wiatraków wydobywających cenną wodę na powierzchnię ziemi, chociaż dzisiaj prace te wykonują głównie pompy[17].

 

[1] Grecy nazywają go często Heptanissia. Sześć z nich położona jest wzdłuż północno – zachodnich wybrzeży kontynentalnej Grecji, jedynie Kithira leży samotnie u południowego krańca Peloponezu.

[2] Kefalinia spopularyzowana została przez film Kapitan Corelli z roku 2001.

[3] Kefalinia słynie z miejscowego wina Robola zaliczanego do najlepszych win.

[4] Zob. R. Gauldie, op. cit. s. 40 – 42.

[5] M. Gerrard, op. cit. s. 258.

[6] Jednym z przykładów podtrzymywania tradycji na Skiros jest „taniec kozłów” odbywający się na wyspie podczas karnawału.

[7] Wyspa Skopelos słynie ze śliwek i migdałów.

[8] Celem powstania Parku Morskiego była ochrona zagrożonej wyginięciem foki, mniszki śródziemnomorskiej. Na całym świecie żyje ok. 800 osobników tego gatunku, 30 z nich rozmnaża się na jednej z małych wysepek w pobliżu Alonisos.

[9] Dodekanez – znaczy dwanaście, ale w skład tego archipelagu wchodzi czternaście głównych wysp.

[10] Na Kos urodził się Hipokrates – ojciec medycyny.

[11] Zob. Ap. 1,9.

[12] Mastyks – żywica otrzymywana z miejscowych drzew pistacji kleistej, zwanych mastyksowymi drzewami.

[13] Na Lesbos urodziła się poetka Safona w VII w. p.n.e.

[14] Do dzisiaj Limnos jest wyspa zmilitaryzowaną i znajduje się na niej kilka baz wojskowych.

[15] Limnos słynie z retsiny najwyższej jakości i innych doskonałych win.

[16] Samotraka słynęła z największego ośrodka kultu i misteriów wielkich bogów Kabirów.

[17] B. Metzmacher, R. Adler, Kreta,  s. 28.

 

Okres minojski (kreteński)

Historia cywilizacji minojskiej została podzielona przez Artura Evansa[1] na trzy okresy. Okres wczesnominojski 3000 – 2100, względnie 3000 – 2300, okres średniominojski 2100 – 1600, względnie 2300 – 1600, oraz okres późnominojski 1600 – 1200[2]. Trzeba zaznaczyć, że każdy z tych okresów dzieli się na trzy podokresy. Podziałowi chronologicznemu kultury minojskiej[3] odpowiadają dwa wielkie kręgi kulturowe: cykladzki i helladzki. Jak przedstawiały się stosunki polityczne na wyspie tego dokładnie nie wiemy. Przypuszcza się, że w epoce średniominojskiej władały na Krecie dwie dynastie: jedna z północnej części wyspy ze stolicą w Knossos i druga w południowej ze stolicą w Fajstos. Stan ten uległ zmianie w pierwszym okresie późnominojskim, gdzie władza przeszła w ręce władców knossyjskich. Struktura monarchii kreteńskiej przypominała niewątpliwie swym charakterem wielkie despotyczne monarchie wschodnie. Po królu najwyższe miejsce zajmowała arystokracja rodowa, zapewne ściśle związana z dynastią panującą; do klasy średniej należała warstwa rzemieślnicza, jak garncarze, rzeźbiarze, złotnicy, kamieniarze, których wytwory spotykamy na wyspie i chłopi zajmujący się uprawą ziemi, która najprawdopodobniej była własnością państwa. U samego dołu tej drabiny znajdowali się niewolnicy zatrudniani zarówno w pałacu królewskim, jak i przy wznoszeniu wielkich budowli finansowanych przez władcę, a także w domach bogatych arystokratów[4]. W okresie największego rozkwitu politycznego i gospodarczego Krety dzięki potężnej flocie królowie rozciągali swoją władzę daleko poza granice samej wyspy. Historiografia grecka przekazuje o talassokracji[5] kreteńskiej na Morzu Egejskim, o skolonizowaniu przez Kreteńczyków wysp i wybrzeży tego morza. Na wielu wyspach Morza Egejskiego Kreteńczycy założyli własne miasta, placówki handlowe i garnizony wojskowe; kolonie kreteńskie powstały na Samos, Rodos, w Milecie i Klaros. Około 1400 r. p. n. e wojownicze szczepy achajskie wtargnęły na Kretę i położyły kres świetności politycznej i kulturalnej tej wyspy[6].

[1] Artur Evans, archeolog (1851-1941) wzbogacił wiedzę historyczną szeregiem cennych z naukowego punktu widzenia odkryć i wykopalisk. Między innymi odkrył na terenie starożytnego miasta Knossos (Kreta) szczątki wielkiego pałacu z pocz. II tys. p.n.e.

[2]  Zob. K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, s. 18, por. S. Stabryła, Starożytna Grecja, s. 13.

[3] Kultura minojska nazywana jest zamiennie do kultury kreteńskiej- nazwa pochodzi od króla Krety Minosa.

[4]  Zob. S. Stabryła, op. cit. s. 19.

[5] Talassokracja – (gr. thalassokratia) panowanie na morzu.

[6] Zob. K. Kumaniecki, op. cit. s. 26.

Kultura hellenistyczna

Po zdobyciu Wschodu przez Aleksandra Wielkiego w Azji i w Egipcie zaczęły powstawać miasta greckie, grecka myśl polityczna, język, prawo i obyczaje zaczęły przenikać do różnych części kontynentu azjatyckiego, wyraźnemu zacieśnieniu uległy kontakty między kulturą grecką i wschodnią. Równocześnie zachodził na ogromną skalę proces mieszania się ras, zwyczajów, języków. Pomimo iż greckie polis przez długi jeszcze czas wykazywały żywotność polityczną, sama jednak idea jako organizacji autonomicznej pod względem politycznym, ekonomicznym i społecznym stawała się w coraz większym stopniu anachroniczna: jej miejsce zajęła koncepcja oikumene – świata zamieszkanego przez ludzi należących do tej samej wielkiej, uniwersalnej cywilizacji. Bezsprzecznie niemałą rolę w formowaniu i rozwoju nowej, grecko – orientalnej cywilizacji odegrał handel i wymiana towarowa, które w sposób znaczący pomogły w przełamywaniu barier rasowych, obyczajowych, kulturowych i religijnych. W epoce hellenistycznej świat grecki w radykalny sposób zmienił swoje oblicze w wyniku potężnych przemian politycznych, którym towarzyszyły równie głębokie przeobrażenia w życiu społecznym i gospodarczym. Zdobycie przez Aleksandra skarbu królów perskich obliczonego na 180000 talentów, musiało wywołać poważne zakłócenia w stosunkach gospodarczych świata greckiego. Było to bogactwo, które przekroczyło sumą swoją okres największej świetności Aten, które w swym skarbcu zgromadziły 6000 talentów. Natomiast majątek wyroczni Apollona w Delfach obliczano na 10000 talentów. Ten pieniądz początkowo wywoływał duże ożywienie gospodarcze i podniesienie dobrobytu. Bogatym olbrzymie kapitały pozwalały na wielkie operacje w skali nie znanej epoce klasycznej. Tym, którzy musieli żyć z pracy rąk coraz trudniej było zarobić na jedzenie. Ceny wzrastały, a płace miały tendencje do spadania. Zaogniały się przeciwieństwa społeczne, a także przeciwieństwa między miastem a wsią. Bogaci byli bardzo zamożni, a biedni stawali się coraz ubożsi. Zaczęto dopominać się o swoje prawa, niekiedy i z bronią w ręku[1]. Jednym z najbardziej charakterystycznych zjawisk cywilizacyjnych tego okresu była urbanizacja państw hellenistycznych przebiegająca w sposób nierównomierny, w zależności od polityki poszczególnych władców i ogólnych warunków politycznych i społeczno – gospodarczych. Szczególnie gęsta sieć miast greckich powstała na Wschodzie, w Syrii i Azji Zachodniej, gdzie za rządów Seleukosa I[2] założono kilkadziesiąt miast, a jeszcze więcej w czasach Antiocha I[3]. Znacznie słabiej przebiegała urbanizacja Egiptu, gdzie poza założoną przez Aleksandra, wspaniale rozwijającą się Aleksandrią i utworzoną przez Ptolemeusza I[4] Ptolemais w Górnym Egipcie nie powstają żadne większe ośrodki miejskie, a kraj zachowuje w zasadzie charakter wiejski. Attalidzi[5] założyli w Myzji jedno z najokazalszych miast świata hellenistycznego – Pergamon, który zgodnie z ambicją władców z tej dynastii stał się wielkim ośrodkiem sztuki i nauki[6]. Z drugiej jednak strony ekspansji kultury greckiej na Wschód towarzyszyło zjawisko odwrotne: Grecy i Macedończycy sami ulegali wpływowi cywilizacji wschodnich, orientalizując się pod wpływem ludności miejscowej, przede wszystkim w dziedzinie kultów religijnych, np. przejmując kult syryjskiego boga Baala[7] czy syryjskiej bogini Atargatis[8]. Postępy hellenizacji w krajach Wschodu i – wzajemnie – orientalizacja kultury greckiej zatarły w dużym stopniu różnice między cywilizacją grecką a cywilizacjami orientalnymi. W wyniku stopienia się tych dwóch pierwiastków powstaje kultura o charakterze kosmopolitycznym, w której tworzeniu w coraz większym stopniu uczestniczą Grecy spoza właściwej Hellady, a odbiorcą jest nowa, stosunkowo liczna, warstwa inteligencji we wszystkich krajach objętych wpływami hellenizmu[9]. „Ateńczyk epoki klasycznej utożsamiał się ze swoją polis, która wypełniała mu bez reszty życie, karmiła go, zaspokajała wszystkie jego ambicje i potrzeby. Wszystkie sprawy państwa były równocześnie jego sprawami. Płacone państwu daniny jemu przynosiły dochody. Mógł czuć się prawodawcą i zleceniodawcą poetów, którzy wystawiali sztuki w jego teatrze, jak i architektów, którzy budowali dla niego świątynie na Akropolu. W epoce hellenistycznej więzy łączące Greka z rodzinnym miastem rozluźniły się i uległy osłabieniu. Polityka była już tylko dla możnych tego świata, dla królów i ich ministrów. Człowiek mając coraz mniej do powiedzenia zwraca się do siebie i swoich potrzeb. Inaczej zaczyna wyglądać miasto, którego architekci zaczynają dbać o wygodę swoich klientów; ulice się brukuje i osłania portykami przed słońcem i deszczem, w zamożnych domach zaprowadza się kanalizację”[10].

Do najważniejszych osiągnięć tego okresu należy rozwój nauki. Przyczynili się do niego sofiści, którzy przez wysuwanie wątpliwości naruszali podstawy dawnej kosmogonii. Teza sofistów, że każde twierdzenie jest sądem, mniemaniem (Gorgiasz), doprowadziła z jednej strony do rozwoju retoryki, z drugiej strony do poznawania rzeczywistości. Z tego punktu widzenia Arystoteles nawołujący do badania faktów i ujmujący w systemy różne dziedziny wiedzy, lepiej wyraża umysłowe prądy swojej epoki niż Platon, który zarzucając problematykę kosmosu, zwrócił się do mistyki i poświecił się nauce o ideach. Sukcesy w epoce hellenistycznej odnoszące się do wiedzy ścisłej miały poparcie monarchów. Najsłynniejszym centrum naukowym była Aleksandria. Tamtejsza biblioteka i akademia nauk – tzw. Muzeum (Musejon) – stwarzały podatny grunt do swobodnego rozwoju najwybitniejszych indywidualności nauki greckiej: w IV w. p.n.e. lekarza Hippokratesa, a w III w. p.n.e. ojca geometrii Euklidesa i Archimedesa, twórcy fizyki naukowej[11]. Rywalizująca z Aleksandryjskim Muzeum była Biblioteka Pergamońska. W III wieku p.n.e., za panowania Attalosa I i przy jego poparciu, powstała w Pergamonie wspaniała biblioteka zorganizowana jako swojego rodzaju instytut naukowy. Szczególnie wyraźny wpływ; nauka i sztuka pergamońska wywarły na kulturę rzymską, która wiele im zawdzięczała. Największe postępy osiągnęła architektura hellenistyczna w dziedzinie budowy miast. Prawdopodobnie już w 475 r. p.n.e. Milet został zaplanowany przez Hippodamosa, według nowego systemu. Podstawę nowego założenia miejskiego stanowiły dwie główne osie przecinające całe miasto i usytuowane względem siebie pod kątem prostym, wytyczone w zależności od kierunku wiatru wiejącego w danej okolicy. Schemat Hippodamosa odpowiadał przede wszystkim życiowym potrzebom miasta. Główny jego plac, nieco odsunięty od punktu skrzyżowania ulic, nie stanowił okazałego centrum, lecz skupiał handel i gmachy publiczne, można było stamtąd dojść do czterech bram miejskich[12].

Warsztat artystyczny w okresie hellenistycznym również utrzymuje się na wysokim poziomie. Wielkiej trójcy rzeźbiarzy z ubiegłego stulecia, jak Myron, Fidiasz, Poliklet, odpowiada w IV w. p.n.e. druga wielka trójka: Skopas, Praksyteles i Lizyp.

Natomiast Zeuksis, którego twórczość pod koniec V w. p.n.e. zamyka listę wielkich malarzy epoki klasycznej – Polignota, Mikona, Agatarchosa, Apollodorosa, znajduje pod koniec IV w. p.n.e. godny symbol podsumowujący w postaci Apellesa z Kolofonu[13]. W słynnej balustradzie Nik na Akropolis ateńskiej, w jednym z ostatnim reliefów V w. p.n.e. w postaciach pełnych wdzięku i jakby romantycznego zamyślenia dostrzec można zapowiedź nowej sztuki, innego stylu. Skopas wprowadza do sztuki nową ideę jaką jest patos i ekspresja. Widoczna w słynnej Szalejącej  Menadzie[14] pełnej wewnętrznej treści postaci podkreślony jest brak równowagi formy w silnym przechyleniu głowy, w skrętach torsu. Jeden ze współczesnych Skopasa trafnie opisuje tę postać „z wezbraną piersią, rozkrzyżowanymi nogami, głową mocno wstecz odrzuconą, włosami na wiatr rozpuszczonymi i wywróconymi oczami”[15]. Ten nadmiar wyrazu wewnętrznych treści  postaci rozbija równowagę formy, która rozwinęła się  pod wpływem przełamania prawa frontalności. Dzięki temu powstają grupy plastyczne; pierwszą taką grupę stanowią tyranobójcy Kritiosa i Nesiotesa (477/476 p.n.e.). Szczyt techniki kompozycyjnej widoczny jest dopiero – po zastosowaniu praw perspektywy w grupach Niobidów[16], Laokoona z synami[17], Menelaosa i Patroklosa, byka Farnesyjskiego[18] (ukaranie Dirki).

Gdy dominującą rolę nad ciałem odgrywa myśl i uczucie, wtedy występuje patos Menelaosa, trzymającego w objęciach Patroklosa, boleść Laokoona, dramatyczność płaskorzeźb pergamońskich[19]. Ulubionym motywem Lizypa była postać odpoczywającego Heraklesa. Lizyp był pierwszym twórcą portretu w nowym duchu hellenistycznym. Będąc nadwornym rzeźbiarzem Aleksandra Wielkiego przekazał nam autentyczne rysy twarzy wielkiego zdobywcy.

Praksyteles tworzy akty, on pierwszy w rzeźbie statuarycznej usankcjonował nagą postać kobiety. Najbardziej znana rzeźba to Odpoczywający Satyr, która jest też dokumentem epoki. Odpowiadała ona upodobaniom artystycznym tego okresu bardziej niż ideał surowej atletyki epoki klasycznej czasów Peryklesa. Druga obok Satyra rzeźba Praksytelesa zasługująca na uwagę jest posąg Hermesa z Dionizosem – dzieckiem na ręku[20]. Obok kobiety dziecko po raz pierwszy skupia na sobie uwagę artystów i poetów, którzy przedstawiają je z wielkim i ciepłym upodobaniem. A jednocześnie świat hellenistyczny nie odrzuca bynajmniej regulacji urodzin, a świadome macierzyństwo przyjmuje tu formy zaskakująco brutalne: dzieci niechciane wyrzuca się zaraz po urodzeniu, na przykład zostawia na śmietniku. Jeśli ktoś je znajdzie, może wychować je na niewolnika[21]. Idealizm zanika zupełnie, kierunek realistyczny dochodzi aż do weryzmu. Artysta traktuje swój model takim jaki jest, z wszystkim defektami i ułomnościami fizycznymi. Ból się oddaje w całej zgrozie, np. wspomniany Laokoon, uwidacznia się w rzeźbie prawdziwy śmiech, przedstawia się dawno zmarłych poetów bez idealizacji. Boethos (II w.) przedstawia chłopca z gęsią, a Myron z Theb (III w.) rzeźbi brzydką staruchę, którą podochociła butelka wina. Rzeźbi się przede wszystkim przedstawicieli obcych grup etnicznych: Galla umierającego, Gala zabijającego żonę, Persów[22].

Tendencjom ponadnarodowym w kształtowaniu kultury w epoce hellenistycznej sprzyja rozpowszechnienie się języka greckiego w dialekcie koine. Znamieniem nowego czasu jest występowanie pierwszych pisarzy nie-Greków, piszących po grecku dzieje swych krajów, jak kapłan egipski Manetho (Manethós, ok. 220 p.n.e.) i kapłan Baala babilońskiego Berosós lub Berossós (ok. 280 p.n.e.). O dalekich Indiach pisał Megasthenes. Wydarzeniem wielkiej wagi był ukończony w II w. p.n.e. w Aleksandrii przekład Biblii żydowskiej, wedle tradycji dokonany przez 70 tłumaczy[23] (stąd jego łacińska nazwa Septuaginta), stanowiący pomnik języka epoki, we wspomnianej już koine, a przede wszystkim wprowadzenie w krąg cywilizacji greckiej nurtu tradycji o wielkim znaczeniu dla dalszych losów kultury[24].

W okresie hellenistycznym, a także później, w okresie rzymskim, głównym ośrodkiem filozofii greckiej pozostawały Ateny, gdzie działała większość szkół filozoficznych założonych w wieku IV p.n.e. Szkoła perypatetycka (Lykeion), w której funkcję scholarchy po Arystotelesie pełnił od roku 323/322 p.n.e. jego uczeń Teofrast, była tu swojego rodzaju wyjątkiem, gdyż w przeciwieństwie do dawniejszych i nowo powstałych szkół rozwijała przede wszystkim nauki przyrodnicze, ścisłe i humanistyczne, kontynuując działalność swojego założyciela i czerpiąc z zebranych przez niego ogromnych materiałów. Zakres prac prowadzonych w Lykeionie obejmował wiele dziedzin wiedzy, w któ­rych perypatetycy położyli podwaliny pod ich późniejszy rozwój.

Teofrast pisał traktaty z dziedziny botaniki, mineralogii, matematyki, astronomii, zoologii i meteorologii, ale także z zakresu filozofii, etyki, pedagogiki, logiki, psychologii, nauki o literaturze, retoryki. Eudemos z Rodos, jeden z najbliższych obok Teofrasta uczniów Arystotelesa, był autorem dzieł z zakresu historii matematyki i astronomii, a także z historii teologii. Uczeń Arystotelesa i Teofrasta, Dikaiarchos z Messeny, położył duże zasługi w dziedzinie geografii, dowodząc m. in. kulistości ziemi, a także w zakresie historii kultury, literatury, polityki.

Ewolucja Lykeionu w epoce hellenistycznej związana była z rozwojem badań szczegółowych. Akademia Platońska natomiast, szcze­gólnie od chwili, kiedy jej scholarchat objął Arkezylaos z Pitany (268 – 241 p.n.e.)[25], została opanowana przez sceptycyzm. Twórcą sceptycyzmu był Pyrron z Elidy na przełomie IV i III wieku p.n.e. oraz Tymon z Fliuntu w wieku III p.n.e. Odwrót od sceptycyzmu w Akademii rozpoczął się dopiero w I wieku p.n.e. i przybrał formę tzw. eklektyzmu, który polegał na dążeniu do pogodzenia zwalczających się doktryn i utworzeniu kierunku kompromisowego[26]. Poważny wpływ na życie duchowe epoki hellenistycznej wywarły jednak przede wszystkim dwie nowe, powstałe z końcem IV wieku p.n.e., doktryny filozoficzne, które w centrum uwagi stawiały problemy moralne, zagadnienia szczęścia i praktycznych sposobów jego osiągnięcia – epikureizm i stoicyzm. Pierwszy z tych nowych kierunków, epikureizm, zawdzięczał swoje powstanie Epikurowi (341 – 271 p.n.e.), który około roku 295 p.n.e. zakupił w pobliżu Akademii ogród i prowadził w nim wykłady i dyskusje ze swoimi uczniami. Zasadniczym elementem systemu epikurejskiego była hedonistyczna etyka, której podstawę stanowił pogląd, że szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na odczuwaniu cierpienia; do szczęścia wystarcza jednak sam brak cierpienia, który odczuwa się już jako przyjemność. Epikur twierdził, że szczęście można osiągnąć tylko poprzez cnotę i rozum. Właśnie cnota i rozum uczą człowieka żyć przyjemnie, to znaczy zgodnie z nakazami moralnymi i sprawiedliwością. Wychodząc od przesłanek hedonistycznych, etyka Epikura zmierzała więc – w przeciwieństwie do epikureizmu wulgarnego- ku ascezie i wy­zwoleniu się od pragnień. Konse­kwencją materialistycznej i atomistycznej[27] fizyki Epikura był jego pogląd, że dusza ludzka jest cielesna, złożona z atomów, choć innego rodzaju niż ciało, a przez to zniszczalna. Psychologia Epikura zmierzała do uwolnienia człowieka od lęku przed śmiercią, cierpieniem i bogami, którzy wprawdzie istnieją, ale przebywając w niezmąconym spokoju nie ingerują w sprawy świata. A zatem wyłącznie człowiek jest odpowiedzialny za swoje szczęście, które polega na życiu cnotliwym, wolnym od lęków, iluzji i przesądów mącących jego spokój[28]. Stoicyzm, drugi z nowych kierunków filozofii hellenistycznej, za­wdzięczał swoje powstanie Zenonowi z Kition, który około roku 300 p.n.e. rozpoczął w ateńskiej Stoa Poikile wykłady swojej nauki. W przeciwieństwie do współczesnego epikureizmu i sceptycyzmu nie był stoicyzm doktryną czysto helleńską. W powstaniu tej szkoły dużą rolę odegrali Syryjczycy, Fenicjanie, Żydzi, wnosząc nowe elementy odmienne od kultury greckiej. Od samego powstania stoicyzm stawiał sobie za zadanie wypracowanie teoretycznych podstaw moralnego postępowania człowieka. Podajac jako główny cel człowieka – osiągnięcie cnoty, która jest „celem sama w sobie”, ale aby nabyć cnotę, należy zdobyć wiedzę o świecie i wiedzę o samym sobie. Życie człowieka może być dobre jeśli jest zgodne z naturą. Każdy czło­wiek posiada doskonałą wolność, idzie tylko o to, by zdołał wyzwolić się od ziemskich pożądań. Absolutnej wolności może jednak dostąpić tylko mędrzec, gdyż jest on całkowicie panem samego siebie i panem swojego losu. Działalność filo­zoficzna Panaitiosa i Poseidoniosa w II i I wieku p.n.e. utorowała stoicyzmowi drogę do najbardziej wpływowych kół politycznych Rzymu[29].

[1] Zob. A. Świderkówna, Hellenika, s. 29 -30.

[2] Seleucos I – założyciel państwa Seleucydów w Azji Mniejszej. Jeden z najbardziej energicznych i najsławniejszych wodzów Aleksandra Wielkiego.

[3] Antioch I – syn Seleukosa I, od ojca otrzymał zarząd nad północną częścią Syrii, wraz z tytułem królewskim.

[4] Ptolemeusz I – był jednym z wodzów Aleksandra Wielkiego, stworzył w Aleksandrii ośrodek kultury hellenistycznej, zakładając Musejon.

[5] Attalidzi – dynastia zapoczątkowana przez Attalosa I, założył słynną bibliotekę Pergameńską, wznosił wspaniałe budowle ozdobione posągami (hale w świętym okręgu Ateny, wielki ołtarz Zeusa). Szczególnie piękne były posągi dla uczczenia jego zwycięstwa nad Galatami, np. umierający Gal lub Gal zabijający swoją żonę. Jak również wielki fryz zdobiący ołtarz Zeusa.

[6] Pergamon – miasto w Azji Mniejszej, rozkwit Pergamonu przypada na okres hellenistyczny. W sztuce pergamońskiej przeważają wątki historyczne i mitologiczne. Cechuje ją dramatyzm i patos, poszukiwanie tematów niezwykłych i wstrząsających. W 133 r. p.n.e. na mocy testamentu Attalosa III, królestwo pergamońskie przeszło pod władzę Rzymu (w formie podarunku) jako część prowincji Azji.

[7] Baal – bóstwo plemion semickich, uosabiające dobroczynną działalność promieni słonecznych.

[8] Atargatis – najważniejsza bogini syryjska, której kult zhellenizowali i rozszerzyli Seleucydzi. Niewolnicy syryjscy przenieśli kult Atargatis do Rzymu, gdzie bogini otrzymała ogólnikową nazwę Syriadea.

[9] Zob. S. Stabryła, op. cit. s. 186.

[10] A. Świderkówna, Hellenika, s. 30.

[11] Zob. M. W. Ałpatow, op. cit. s. 149 – 150.

[12] Zob. M. W. Ałpatow, op. cit. s. 161.

[13] Zob. K. Michałowski, op. cit. s. 155.

[14] Szalejąca Menada – jest odbiciem wpływów na kulturę hellenistyczną tragedii Eurypidesa „Bakchantki”, w których autor dał zdumiewający obraz człowieka ogarniętego szaleństwem. „Bakchantki pozwalają poznać i dogłębnie zrozumieć antagonistyczny charakter ludzkiej duszy oraz rządzące nią mechanizmy”…J. Harrison (Prolegomena to the Study of Greek Religion, London 1961, s. 398 – 399 opisując wizerunek Menady na wazie stwierdza „Ona (Bakchantka) nosi typowy strój Menady, skórę z młodego jelonka nakładaną na chiton” Cytuję za: J. Czerwińska, Człowiek Eurypidesa wobec zagrożeń życia, namiętnej miłości i ekstazy religijnej, s. 198.

[15]  M.W. Ałpatow, op. cit. s. 153.

[16] Grupa Niobidów – dwie wielofiguralne greckie grupy rzeźbiarskie wyobrażające śmierć dzieci Niobe. (kopie -Galeria Ufizzi we Florencji).

[17] Laokoon z synami – rzeźba przedstawiająca śmierć Laokoona z synami. (Muzeum Watykańskie).

[18] Byk Farnesyjski – grupa marmurowych rzeźb, która przedstawia mitologiczną scenę ukarania Dirke królowej tebańskiej przez przywiązanie jej do rogów byka. (Muzeum Narodowe w Neapolu).

[19] Zob. S. Lenkowski, op. cit. t. III, s. 73 – 74.

[20] Posąg ten został znaleziony w Herajonie (w Olimpii) w latach osiemdziesiątych XVIII w. przez  niemiecką ekspedycję. Pauzaniasz w swojej książce wspomina o podróży i wskazuje, że widział w Herajonie właśnie ten posąg. Zob. K. Michałowski, op. cit. s. 162 – 163.

[21] Zob. A. Świderkówna, op. cit. s. 32.

[22] Zob. S. Lenkowski, op. cit. t. III, s. 92 – 94.

[23] Wg W. Tarna tradycja przekazująca o tym, że Ptolemeusz zwołał siedemdziesięciu starszych żydowskich i zażądał od nich przełożenia Starego Testamentu na język grecki jest legendą. „Świadczy ona o przekonaniu Żydów, że druga generacja Żydów aleksandryjskich przyswoiła sobie język grecki, a zatraciła swój własny oraz, że Ptolemeusz II był na tyle im przyjazny, iż można mu przypisywać inicjatywę przekładu. W rzeczywistości tłumaczenie zajęło bardzo długi okres czasu. Tłumaczenie piecioksięgu zostało zakończone w III w. p.n.e. Ksiega Izajasza i Jeremiasza między 170 a 132 r. p.n.e., księgi proroków i Psalmy na ogół w 132 r. p.n.e., ostatnia księga Eklezjastes nie wcześniej niż w 100 n.e.”, Zob. W. Tarn, op. cit. s. 358.

[24] Zob. J. Łanowski, M. Starowieyski, op .cit., s. 150.

[25] Arkezylaos z Pitany – uważany była za założyciela tzw. Średniej Akademii.

[26] Kontynuatorem kierunku eklektycznego na terenie rzymskim był uczeń Filona i Antiocha – Cyceron.

[27] W teorii przyrody opierał swoje poglądy na atomistycznej filozofii Demokryta.

[28] Zob. S. Stabryła, op. cit. s. 190 – 192.

[29] Zob. S. Stabryła, op. cit. s. 192 – 194.

Kreta – „Kreteńczycy zawsze kłamcy…”.

Między pierwszym a drugim więzieniem apostoł Paweł odwiedził Kretę wraz z Tytusem. Tytus wtedy pozostał na Krecie, o czym wspomina Paweł w liście[1]. W tym czasie[2] Paweł planował udać się do Nikopolis[3] w Epirze, aby przezimować i tam właśnie wzywa Tytusa. Kreta w II tys. p.n.e. była centrum cywilizacji minojskiej. Zgodnie ze starożytną legendą góra Psiloriti na Krecie miała być miejscem urodzenia Zeusa. Wyspa została skolonizowana przez Greków, a do czasów objęcia wyspy przez Rzym, Kreta była siedzibą rozbójników morskich[4]. W 67 r. p.n.e. wyspę zdobywają Rzymianie. Gortyna zostaje stolicą rzymskiej prowincji o nazwie Kreta-Kyrene[5]. Dzięki Rzymianom następuje rozwój dróg, akweduktów, budowane są teatry i świątynie. Za sprawą rozbudowywanej sieci akweduktów i dróg gwałtownie rozwijało się rolnictwo. Zboże z intensywnie uprawianej równiny Messara docierało aż do Rzymu. W czasach apostolskich Kreteńczycy znani byli z kłamstwa i lenistwa[6]. Paweł w liście do Tytusa napomina, aby bardziej zdecydowanie wystąpił przeciw fałszywym nauczycielom: ,,…trzeba im zamknąć usta, gdyż całe domy skłócają, nauczając, czego nie należy, dla nędznego zysku. Powiedział jeden z nich, ich własny wieszcz: Kreteńczycy zawsze kłamcy, złe bestie, brzuchy leniwe. Świadectwo to jest zgodne z prawdą. Dlatego też karać ich surowo, aby wytrwali w zdrowej wierze”[7]. Z Kretą związany jest też epizod należący do ostatniej wielkiej podróży, która wiodła do Rzymu i zakończyła się jego śmiercią[8]. Apostoł podróżował wówczas do Rzymu pod strażą, ponieważ odwołał się do samego cesarza, gdy został oskarżony o podburzanie ludu. Celem podróży była Italia, ale statek zmuszony przez wiatr płynął południowym kursem w kierunku Krety. Z trudem przepłynęli wzdłuż południowych brzegów wyspy, aż do  miejsca o nazwie Kaloi Limenes (Piękne Przystanie), w pobliżu miasta Lasea. Jednak nie mogli tam przezimować. Sytuacja uległa pogorszeniu a sternik[9] i właściciel statku chcieli płynąć dalej. Jednak doszli do kompromisu i zaplanowali zachodni brzeg Krety port Feniks[10] na przezimowanie. Płynęli wzdłuż wybrzeży Krety, kierując się do Feniksu. Nad Kretą zerwał się huraganowy wicher, który zniósł okręt, ale pod osłoną małej wysepki Klauda udało im się wciągnąć na pokład łódź ratunkową[11]. Statek w efekcie rozbił się, a jego pasażerowie wylądowali na wyspie Malta[12]. W okresie szybkiego rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa na Krecie doszło do gwałtownych konfliktów w łonie gminy kreteńskiej. Wraz z chrystianizacją nastąpiły na Krecie prześladowania chrześcijan. Świadczy o tym miejscowość Agii Deka koło Gortyny, której nazwę tłumaczy się jako „dziesięciu świętych” i która upamiętnia męczenników straconych tutaj przez Rzymian za odmowę udziału w poświęceniu świątyni bogini miasta, Tyche[13]. Chlubą mieszkańców Krety jest miejsce zwane Kaloi Limenes. Chętnie pokazują niewielką zatokę, w której zatrzymał się statek wiozący Pawła i jego współtowarzyszy. Droga do tego miejsca jest nie najlepiej oznakowana, ale każdy Kreteńczyk zna to miejsce i chętnie informuje podróżnych[14].

[1] Tyt. 1, 5.

[2] Rok 65, zob. Z. Łyko, Wstęp do Pisma Świętego, s. 599. Datowanie pobytu Pawła na Krecie jest trudnym zagadnieniem dla wielu badaczy.

[3] Nikopolis – było to miasto założone przez Augusta, upamiętniające zwycięstwo w bitwie pod Akcjum, nazwa miasta tłumaczone jest „miasto zwycięstwa”.

[4] Z. Łyko, Wstęp do Pisma Świętego, s. 598.

 

[5] Kreta zostaje włączona do prowincji cyrenejskiej.

[6] Tyt. 1, 12.

[7] Tyt. 1,11-13.

[8] Na wyspie Paweł był w 59 r. zob. B. Metzmacher, R. Adler, Kreta, s. 124.

 

[9] Użyte jest tutaj słowo kybernetes co oznacza obsługującego ster okrętowy, ale odpowiedzialny za cały statek kapitana.

[10] Dz. 27, 7 – 8.

[11] Współczesnym Łukaszowi czytelnikom te techniczne wyrażenia były dobrze znane, my nie dysponujemy żadnymi opisami byśmy mogli wyjaśnić użyte przez Łukasza wszystkie zwroty. Statek w efekcie rozbija się, a jego pasażerowie lądują na wyspie Malta.

[12] W. de Boor, Dzieje Apostolskie, ,s. 412.

[13] Zob. B. Metzmacher, R. Adler, Kreta, s. 66.

[14] Ibidem, s. 19.